Уч Авлиё бобо мажмуаси
Хива - Марказий Осиёнинг энг қадимий шаҳарларидан бири бўлиб, унинг меъморчилиги шаҳар меҳмонларини ҳайратга солади. Хиванинг тарихий қисми Шаҳристон бўлиб, Ичан Қалъанинг шаҳар деворлари ичида жойлашган бўлиб, бугунги кунгача асрлар давомида деярли тегмаган ҳолда сақланиб қолган. Ичан қалъа деворлари ичида XIX аср Хива хонларининг бош саройи Тошховли ва унинг ёнида Уч Авлиё бобо ёдгорлик мажмуаси жойлашган.
“Уч Авлиё” тарихий обидаси “Уч авлиё мақбараси” деб таржима қилинган қишлоқ қабристони ўрнида қурилган. Бир неча асрлар олдин яратилган, вақт ўтиши билан у ер остига туша бошлади, аммо ўз вақтида олиб борилган қазишмалар ва таъмирлаш ишлари мақбарага жон берди. Мақбара ва қабристон ҳудудида XVI—XX асрларга оид кўплаб қабрлар мавжуд бўлиб, улардан энг қадимгиси 1561 йилга тегишли.
Уч Авлиё мажмуаси устунлар устидаги айвонлар билан ўралган мақбара ва масжиддан иборат. Мақбара ҳам худди масжид сингари пишиқ ғиштдан қурилган бўлиб, Хиванинг ноёб меъморий ёдгорлиги ҳисобланади. Мақбарага кираверишда нақшлар билан бўялган ёғоч эшик бўлиб, унда 1561 йил санаси ёзилган бўлиб, энг қадимги дафн этилганини билдиради ва унинг ёнида рассомчилик билан шуғулланган уста - Абдуллоҳ ибн Саиднинг исми ёзилган. Мақбара биноси квадрат шаклидаги битта катта хона билан ифодаланган. Бироқ, хона октаэдрга ўхшайди, чунки деворларнинг бурчакларида арклар мавжуд бўлиб, ҳужайралар омбори ва гумбазни ташкил қилади. Аркларнинг бурчаклари Ўрта Осиёга хос услуб билан безатилган бўлиб, у сталактитлар (муқарнас) билан ифодаланган. Мақбаранинг ўзига хослиги ва ўзига хослигини деворлардан бирида «Кўлаб-қори» деб номланган мураккаб тўр-юлдузли гумбаз ифодалайди ва ривоятларга кўра, уни яратиш учун бухоролик энг яхши ҳунармандлар Хивага таклиф қилинган.
Мақбаранинг ёғоч элементлари моҳирона ўймакорлик билан чизилган. Мақбара ичида жойлашган қабр тошлари гул нақшлари билан бўялган ва оқ бўёқ билан ишланган ёзувлар билан безатилган. Мақбара хонасининг марказида парда билан қопланган катта қабр тоши, унинг ёнида зиёратчилар учун ўриндиқ ўрнатилган.
Мақбаранинг чап томонида айвонли мадраса жойлашган.
Уч Авлиё бобо мақбараси бир неча бор таъмирланган. Аввалига 1821-1822 йилларда, сўнгра 1980 йилларнинг бошларида кучли ёмғирлар оқибатида бино вайрон бўлгач, мақбарага кириш ва масжид айвонлари устунлари жиддий шикастланган.
Бугунги кунга келиб Уч Авлиё бобо мақбараси ҳам бутун Ичан Қалъанинг тарихий мажмуаси каби ҳар куни дунёнинг турли бурчакларидан кўплаб сайёҳларни ўзига жалб этмоқда.