Шерғозихон Мадрасаси
Бир вақтлар Мовароуннаҳр ҳудудида ҳукмронлик қилган кўп сонли Шайбонийлар сулоласи шу қадар кўпайиб кетдики, унинг авлодлари кўп асрлар давомида мамлакат ва унинг ҳар бир шаҳрини бошқарган. Шайбоний номининг ўзи Жочининг учинчи ўғли ва буюк Чингизхоннинг набираси Шибон номидан келиб чиққан. Бу сулоланинг машҳур намояндаларидан бири Шерғозихон XVIII аср бошларида Хива хонлигини бошқарган.
Бухорода мадрасани битирган олий маълумотли хон зўр стратег ва саркарда эди. У Марв ва Машҳадни эгаллаб олишга, Бекович-Черкасский бошчилигидаги 1717 йилги рус миссиясининг юришини мағлуб этишга муваффақ бўлди. 1718 йилда Шерғозихон яна муваффақият қозонди, лекин у Хуросонга қарши юришда бўлган. Муваффақиятли саркардани халқ “Худонинг шери”, “Дунё қуёши” ва «Соҳибқирон» деб атаган. Иккинчиси "Сайёраларнинг бахтли бирикмаси Раббийси" деб таржима қилинган ва Шерғозихондан олдин фақат буюк Амир Темур шундай аталган. Ҳарбий топшириқлардаги омадлар Хива хони хазинасига даромад келтирди ва шу билан бирга унинг асирлари сафини тўлдирди.
Шундай қилиб, 1718 йилда Шерғозихон ўзининг муваффақиятли юришларини хотирлаш мақсадида Хивада ўз номи билан аталган Мадраса қуришга қарор қилади. Паҳлавон Маҳмуд мақбарасидан унча узоқ бўлмаган Ичан қалъа (Хива қалъа девори) деворлари ичида мадраса қуришга қарор қилинди. Ўрта асрлардаги кўплаб биноларда бўлгани каби, кўплаб афсоналар Шерғозихон мадрасаси билан боғлиқ. Ривоятлардан бирида айтилишича, мадраса қурилишида асосан хон юришларида асирга олинган қуллар қатнашган. Бинони иштиёқсиз ва ҳеч қандай истаксиз қуришди. Шерғозихон мадраса қурилиши тугагандан сўнг барча қулларга озодлик беришга ваъда берди. Бироқ турли сабабларга кўра қурилишни якунлаш муддати йилдан-йилга кечиктирилиб, кейинга сурилиб келинди. Хоннинг ташрифларидан бирида, 1728 йилда у қурилиш ишларини текшираётганда, ғазабланган қул қурувчилар томонидан ўлдирилган. Хон мадрасанинг ғарбий деворида қад ростлаган мақбарага дафн этилган. Аммо шунга қарамай, мадраса қурилишининг тарихи ҳеч қандай қувончли бўлмасада, қурилиши тугагач, у Хивадаги энг нуфузли таълим муассасаларидан бири бўлиб, қозоқ сўфий Беке ота, ўзбек шоири ва тарихчиси Пахлавонқули Равнак, қорақалпоқ шоири Ажиниёз Косибаюли, туркман шоири ва файласуфи Махтумқули ва бошқалар битирган. Мадраса бутун Ўрта Осиёда “Маскан-и фазилон” номи билан машҳур бўлган, таржимада “Илм маскани” деган маънони билдиради.
Мадраса тўртбурчак шаклдаги бино бўлиб, унинг асосий фасади икки қаватдан иборат, қолган 3 та фасади бир қаватли. Бинонинг асосий жабҳаси пештоқ билан безатилган (баландлиги бинонинг баландлигидан ошиб кетадиган вертикал тўртбурчак шаклидаги қиррали тўғри тўртбурчак кўринишидаги бой безатилган уя), ён томонларида гулдаст миноралари жойлашган. Ҳовли айвонлар билан ўралган, унинг периметри бўйлаб 55 та ҳужра (мадраса шогирдлари учун хона), ҳовлининг ўртасида кўлмак бор. Мадрасада маърузалар зали, гумбаз тожини ўраб турувчи дарсхона ҳам мавжуд.
Вақт ўтиши билан мадраса деярли 2 метрга чўкиб кетган ва афсоналар буни норози қуллар томонидан бинонинг сифатсиз қурилиши билан боғлайди.
Бугунги кунда Ичан Қалъа ҳудудидаги бошқа обидалар қатори Хиванинг энг қадимий таълим муассасаларидан бири ЮНEСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган.