Poi Kalon

Buxoroning markaziy maydoni Buxoro Registoni bo‘lib, aynan shu yerda O‘zbekistonning eng qadimiy madaniy obyektlaridan biri “Poi Kalyan” meʼmoriy ansambli joylashgan. Arxitektura ansamblining obyektlari, jumladan, masjid, minora va madrasa 12—16-asrlarda turli davrlarda qurilgan. “Poi Kalyan” nomi fors tilidan “kattaning yonida” deb tarjima qilingan, chunki bu yerda qurilgan masjid va minora ko‘p asrlar davomida maydoni va balandligi bo‘yicha butun O‘rta Osiyodagi eng yirik meʼmoriy inshootlar hisoblangan.

Tarixchilarning fikriga ko‘ra, masjid Buxoroda arablar tomonidan bosib olingan paytda ham mavjud bo‘lib, shaharning Ark qalʼasi yaqinida joylashgan. 12-asrda hokimiyat tepasiga kelgan qoraxoniylar sulolasidan bo‘lgan Arslonxon shaharni ulkan qayta qurishni o‘ylab topdi va vayronaga aylangan Ark qalʼasini restavratsiya qilishdan, lekin amalda qayta tiklashdan boshladi. So‘ngra uning g‘oyasiga ko‘ra masjid demontaj qilinib, qalʼadan 150 metr uzoqlikda qayta qurilgan va u bilan minora qurishga qaror qilingan. Zamondoshlarining omon qolgan guvohliklariga ko‘ra, minora ajoyib go‘zallikka ega edi, lekin uzoq turmadi va masjid ustiga qulab tushdi va binoning deyarli 70 foizini vayron qildi. 1121 yilda masjid, 1127 yilda esa Kalyan minorasi qayta qurilgan bo‘lib, bugungi kungacha saqlanib qolgan. Bugungi kunda ansambl obyektlaridan biri bo‘lgan Kalyan masjidi, shuningdek, Mir Arab madrasasi 15-asrda Shayboniylar va Temuriylar davrida qurilgan.

Minora Kalyan yoki forscha Minorai Kalon — katta minora, Buxorodagi eng qadimiy bino, butun musulmon Sharqidagi eng ko‘zga ko‘ringan meʼmoriy yodgorliklardan biri. Turli vaqtlarda minora qorovul minorasi, mayoq va albatta masjidda minora bo‘lib xizmat qilgan, u yerdan Kaʼbaga qaragan muazzinning ovozi mo‘minlarni namozga chorlagan. Kuygan g‘ishtdan qurilgan minora bugungi kungacha deyarli asl ko‘rinishida saqlanib qolgan. Qizil Armiya Buxoroga bostirib kirishidan oldin minora besh pog‘onali karnizli fonar bilan tojlangan edi, ammo fonarning yarmini yo‘q qilgan maqsadli artilleriya o‘qlaridan so‘ng faqat uchta karniz tiklandi. Bu o‘zgarish minora balandligiga sezilarli taʼsir ko‘rsatdi.

Bugungi kunda minora konussimon yuqoriga qarab yupqalashtirilgan, butunlay kuydirilgan g‘ishtdan qurilgan g‘isht ustun bo‘lib, uning toji sirlangan konstruksiya – 16 ta ravoqli teshikli fonar va muqarnas (stalaktitlar) bilan bezatilgan uch pog‘onali sharafli karnizdir. Minora poydevorining tagida balandligi ikki metrga yaqin bo‘lgan o‘n qirrali, g‘ishtdan yasalgan va ganch (loy va gipsdan yasalgan bog‘lovchi) ohak bilan mustahkamlangan, bu inshootga azaliy mustahkamlik baxsh etgan. Minora Kalyan masjidi bilan arkli kirish ko‘prigi orqali tutashgan.

Minora dekoratsiyasida koshinlar bilan bezatilgan kuygan g‘isht ustunlik qiladi. Minora devorlarida geometrik naqshlar, tarixiy va diniy kufiy (arab yozuvining eng qadimgi shakli) yozuvlari bor.

Minora 1924 yilda qayta tiklangan, 1960 yilda minora poydevori va poydevori usta Ochil Bobomurodov tomonidan taʼmirlangan.

Kalyan masjidi Buxoroning asosiy juma masjidi bo‘lib, forschadan “katta masjid” deb tarjima qilingan. Bugungi kunda Samarqand shahrida joylashgan Bibixonim masjididan keyin butun Markaziy Osiyoda ikkinchi yirik masjiddir. Juma namozlarida masjid 12 ming kishini sig‘dira oladi.

Arxeologik maʼlumotlarga ko‘ra, Kalyan masjidi ostida yana ikkita masjidning poydevori mavjud bo‘lib, ulardan biri Arslon Xon tomonidan qurilgan. Qoraxoniylar vakili tomonidan qurilgan masjid Bibixonim masjidi qurilgunga qadar O‘rta Osiyodagi eng yirik masjid bo‘lib, maydoni jihatidan hozirgi Kalyon masjidi bilan teng edi. Minora uning ustiga qulagandan so‘ng, masjid vayron bo‘lgan va Arslonxon tomonidan xuddi shu turdagi, lekin allaqachon g‘ishtdan qurilgan ikkinchi masjid qurilishiga sabab bo‘lgan. Bugungi kunda mavjud bo‘lgan Kalyon masjidi Arslonxon masjidlari poydevorida, temuriylar sulolasi vakili Mirzo Ulug‘bek davrida qurilgan bo‘lib, bugungi kungacha saqlanib qolgan.

Shayboniylar sulolasidan bo‘lgan Ubaydullohxon davrida masjid kapital taʼmirlanib, mayolika va koshinlar bilan bezatilgan, yangi mehrob (masjidda Makka tomon yo‘nalishni ko‘rsatuvchi tokcha) qad rostlagan, polixromli terish mozaikalaridan gulli bezaklar bilan bezatilgan va mashhur nastalik yozuvida yozgan xattot Boyazid al Puraniy. Xattot mehrobning yon tomonidagi bezak orasiga o‘z ismini yozib qo‘ygan.

1542 yilda Abdulazizxonning farmoni bilan kirish portaliga taxta o‘rnatilgan bo‘lib, unga ko‘ra buxoroliklar bir qator soliqlar to‘lashdan ozod qilingan. Farmon yana xattot Boyazid al Puroniy tomonidan yozilgan.

1996 yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning Kalyon masjidini musulmonlar diniy boshqarmasi tasarrufiga o‘tkazish to‘g‘risidagi farmoni bilan aynan shu doska ro‘parasiga o‘rnatilgan edi.

Masjid to‘rtburchak shaklida bo‘lib, to‘rt tomonida ayvonlar bor. Masjidning Kalyan maydoniga qaragan asosiy kirish ayvoni portal bilan bezatilgan. Masjid galereyasi 208 ustunga o‘rnatilgan 288 gumbazdan iborat. Hovlida imomning qadimiy qabrlaridan biri minbar vazifasini bajaradigan sakkiz qirrali ayvon bilan bezatilgan.

Masjidning jabhasi mozaikalar va rangli sir bilan qoplangan kuygan g‘ishtlar bilan bezatilgan.

Arxitektura ansamblining yakuniy qismi musulmon olamidagi mashhur naqshbandiya tasavvuf tariqatining shayxi Sayyid Abdulloh al Yamaniy Hadramautiy tomonidan qurilgan Mir Arab madrasasidir. So‘fiy shayx qizi Fotima va uning o‘g‘li Husayn orqali Muhammad payg‘ambarning avlodi bo‘lgan, Shayboniylar sulolasidan bo‘lgan Ubaydullaxonning maʼnaviy ustozi, Movarounnahr davlatining Safaviylar davlati bilan kurashining g‘oyaviy ilhomchisi bo‘lgan. Madrasa qurish qarori Shayboniylarning bu kurashda Ismoil Safaviy ustidan qozongan g‘alabasiga bag‘ishlandi.

Rivoyatlardan birida aytilishicha, madrasa qurilishining tugallanishi mablag‘ yetishmasligi sababli kechiktirilgan va Ubaydullohxon kurashda asirga tushgan 3 ming eronlikni sotib, mablag‘ olib, madrasa qurilishini tugatgan.

Shayx Sayyid Hadramautiy vafot etgunga qadar madrasa hali qurib bitkazilmagan bo‘lsada, so‘fiy vasiyatiga ko‘ra, u madrasa hududiga dafn etilgan, keyinchalik u yerda Ubaydullaxonning o‘zi dafn etilgan. Bu yerdan madrasa o‘z nomini Mir Arab oldi, yaʼni “arab mulki” degan maʼnoni anglatadi, chunki so‘fiy shayx arab ildizlariga ega edi.

Madrasa qurilishi 1536 yilda tugallanib, so‘ngra butun O‘rta Osiyodagi eng nufuzli taʼlim muassasalaridan biriga aylandi. Turli davrlarda tojik domlasi, adib, Buxoro amirligining davlat arbobi Ahmad Donish Buxoriy, sayidlar oilasidan taniqli qonunchi va qozi Qozi Isoxon Shirinxo‘jayev, Ishtixon shahrining so‘nggi qozisi (qozisi) kabi mashhur shaxslar - Kozi Sayyid Bahodirxon ibn Sayyid Ibrohimxuja va boshqalar.

Mir Arab madrasasining turli davrlarda mashhur bitiruvchilari Ufadagi Orenburg Muhammadiylar diniy assambleyasining birinchi muftiysi Muhammadjon Husayn, Rossiya musulmonlarining birinchi saylangan muftiysi Galimjon Barudiy, 19-asr ilohiyotshunosi Shayx Qozi Asqar, Miyonsir Malik muftiylar edi. (Qurʼon sharhlovchisi) va 19-asr muhaddislari (hadis olimi) va boshqalar.

Sovet davrida Mir Arab madrasasi faoliyatiga ruxsat berilgan yagona musulmon taʼlim muassasasi edi. Bu yerda taʼlim 9 yil davomida olib borilib, dunyoviy va diniy fanlarni o‘z ichiga olgan.

Bugungi kunga qadar madrasa to‘rtburchak shaklga ega bo‘lib, Kalyan masjidi bilan “ko‘sh” usuli (asosiy portallarning oyna tartibi va binolarning aynan parallel joylashishi) bo‘yicha qurilgan. Asosiy portalning yon tomonlarida yarim doira shaklidagi guldast minoralari joylashgan. To‘rt jabhadan faqat bittasi ikki qavatli lodjiyalar bilan bezatilgan, binoning qolgan uchta jabhasi kar. Portalning asosiy kirish eshigi peshtak uslubida (madrasaning asosiy kirish eshigi, balandligi binoning o‘zidan balandroq) sakkiz qirrali tokcha bilan qurilgan. Madrasaning ichkarisida burchaklari qirrali hovli tasvirlangan bo‘lib, uning to‘rt tomonida ikki qavatli hujrali ayvonlar (talabalar xonasi) joylashgan. Ammo bu portallardan faqat madrasaning janubiy portali asl nusxada saqlanib qolgan.

Madrasaning sharqiy burchak xonalari darsxona (o‘quv xonalari). Binoning barcha burchak xonalari tepadan sharsimon barabanlarda osmon rangidagi gumbazlar bilan bezatilgan.

Madrasaning asosiy eshigining chap tomonida arab shayxi Abdulloh Hadramautiy va mudarris Muhammad Qosimning marmar qabr toshlari bilan ishlangan go‘rxona (dafn xonasi) joylashgan. Bu sagan (dafn) yoki senotaf (uning ostida haqiqiy dafn bo‘lmagan ramziy qabr toshi) ekanligi haqida hali ham bir fikr mavjud emas.

Madrasa tarixiy ansamblning eng boy bezatilgan obyektidir. Dekorda gul, geometrik va epigrafik naqshli kashin mozaikalari ustunlik qiladi, ular peshtak, timpanumlar, hujra kamarlari va gumbaz nog‘oralarini bezatadi. Tashqarida gumbaz moviy koshinlar bilan bezatilgan.

Poi Kalyan meʼmoriy ansambli YUNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan. 1997 yilda Buxoroning 2500 yilligi munosabati bilan majmua kapital taʼmirlanib, bugungi kunda butun dunyodan sayyohlarni o‘ziga jalb etmoqda.