Сайид Муҳаммад Раҳимхон Мадрасаси
Хива хонлигида узоқ вақт ҳукмронлик қилган Қўнғиротлар сулоласи ўзининг доно ҳукмдорлари билан машҳур бўлиб, уларнинг ҳар бири Ўрта Осиё тарихида ўчмас из қолдирган. Ваҳоланки, бу сулоланинг энг маърифатли вакили сифатида Сайид Муҳаммад Раҳимхон II жаҳонга машҳур. Муҳаммад пайғамбардан, қизи Фотима ва унинг ўғли Ҳусайн орқали келиб чиққан оилага мансуб бўлган хон Қўнғиротлар сулоласининг ўн биринчи ҳукмдори эди. Араб Муҳаммадхон мадрасасида аъло таълим олган, шоир, тарихчи ва таржимон Огаҳийнинг шогирди, Хива хонлигининг сўнгги мустақил ҳукмдори, шоир ва бастакор Сайид Муҳаммад ўз юртида маърифатга фуқароларнинг маданиятини ошириш орқали эришмоқчи бўлган. Муҳаммад Раҳимхон даврида Хоразмда илк бор нота ёзуви яратилган. Хоннинг ўзи Фируз тахаллуси билан ёзган шеърий асарлари билан машҳур эди. Сайид Муҳаммадхон илм-фан ва санъатнинг қудратли ҳомийси бўлган, айнан унинг қўл остида 15 дан ортиқ мадрасалар қурилиб, фаолият кўрсата бошлаган, уларда талабалар нафақат диний, балки дунёвий илмларни ҳам ўрганган.
1871-1876 йилларда Муҳаммад Раҳимхон ташаббуси билан, унинг шахсий маблағи ҳисобидан қурилган мадрасалардан бири бугунги кунгача унинг номини олиб келмоқда. Мадраса Хивадаги энг йирикларидан биридир. Унинг ташқи ҳовлиси фасад билан ўралган бўлиб, у уч томондан бўш девор билан ифодаланади ва ичкаридан бу деворнинг периметри бўйлаб бир қаватли ҳужралар (мадраса талабалари учун хона) жойлашган бўлиб, улар пиширилган тож билан безатилган. Мадрасага кириш пештоқ билан безатилган (баландлиги бинонинг баландлигидан ошиб кетадиган вертикал тўртбурчак шаклида, қиррали арк билан бой безатилган уя) билан безатилган. бино, арк ва ҳужраларнинг тимпанумлари, кўк ва оқ маёлика билан безатилган. Фасад миноралар - гулдаста билан чекланган. Меҳмон пештоқидан ўтиб, кенг вестибюлга (мианхона) киради, унинг ён томонларида ўқув хоналари (дарсхона), шунингдек, куйдирилган ғишт гумбазлари билан безатилган, вестибюлнинг иккинчи қаватида эса кенг кутубхона жойлашган (китобхона). Ёғоч устунлар устидаги тўрт томондан айвонлар билан ўралган масжиднинг ички ҳовлисининг периметри бўйлаб 2 қаватли, 75 донадан иборат бўлиб, 152 нафар ўқувчига сиғадиган ҳужралар ўрнатилган. Бинонинг барча тўртта жабҳаси порталлар билан безатилган бўлиб, улар маёлика билан безатилган. Порталларнинг ҳар бирининг кириш қисмида нақшлардан ташқари, хронограммалар матнлари мавжуд.
Бундан ташқари, қурилиш мажмуаси қишки ва ёзги масжидни ўз ичига олади.
Мадраса биноси бир неча бор реставрация қилинган, аммо унинг энг кенг қамровли реставрацияси 1994 йилда амалга оширилган. Бугунги кунда Хиванинг диққатга сазовор жойларидан бири Сайид Муҳаммад Раҳимхон II мадрасаси дунёнинг турли бурчакларидан кўплаб сайёҳларни ўзига жалб этиб, ЮНEСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган.