Муҳаммад Аминхон Мадрасаси
Хоразм Ўрта Осиёдаги ўрта аср меъморчилиги дурдоналаридан биридир. Ушбу қадимий шаҳарнинг ҳар бир ҳукмдори меъморчиликда ўз изини қолдирган.
Хива хонлигининг еттинчи ҳукмдори Муҳаммад Аминхон қўнғиротлар сулоласидан ҳисобланади. Россия, Усмонли империяси, Эрон ва Афғонистон билан алоқалар ўрнатган шаҳарсоз, ҳарбий раҳбар ва дипломат. Муҳаммад Аминхон ўз давлатини марказлаштириш ва кўчманчи қабилаларни тинчлантириш билан машҳур бўлган. Унинг ташаббуси билан Хиванинг энг йирик мадрасаси қурилди.
Мадрасани қуриш учун энг яхши хива усталари уч йил вақт сарфлади. Хон уларга кўлами бўйича Хивадаги барча бинолардан ошиб кетадиган мадраса қуриш вазифасини топширди. Муҳаммад Аминхон нафақат мадрасани, балки шаҳарнинг ўз номи билан аталган энг маҳобатли ва кенг кўламли биносини кўришни истарди.
Унинг асосий жабҳаси ташқи ҳовли билан безатилган бўлиб, у деворлар билан ўралган ва бинонинг гумбазли кириш эшиги билан ўралган. Бинонинг массив деворлари қалинлиги 1,5 м дан иборат. Мадрасага кириш эшиги Ўрта Осиёга хос бўлган Пештоқ бинолари билан безатилган (баландлиги 25 м баландликдаги найзали камарли вертикал тўртбурчаклар кўринишидаги бой безатилган уя), баландлиги 25 м. ва тўртбурчаклар рамка билан безатилган. Ҳужралар (мадраса талабалари хоналари) пештоқнинг ён томонларида икки қаватда жойлашган бўлиб, фасад икки минора – гулдаста билан тугайди.
Пештоқ хоразмшоҳ шоири, таржимон ва тарихчи Огаҳий томонидан тузилган насталиқ услубидаги ёзувлар, тўқ кўк фондаги оқ ҳарфлар билан кўп безатилган. Ёзувлар атрофидаги пештак безаклари маёлика кошинлари билан якунланган. Ушбу нақшлар, афсонага кўра, Муҳаммад Амин Хон томонидан тузилган: "Бу гўзал бино авлодлар қувончи учун абадий туради" деган улуғвор ёзув билан безатилган.
Мадрасага зиёратчи пештоқдан ўтиб, кенг даҳлиз (миёнхона)га тушиб қолади, унинг тепасида иккинчи қаватда кенг кутубхона жойлашган эди.
Мадрасанинг беш гумбазли эшиги ҳовлига олиб боради, тўрт томондан айвонлар билан ўралган, унинг периметри бўйлаб икки қаватли ҳужралар жойлашган. Муҳаммад Аминхон мадрасасининг Ўрта Осиёдаги ўша даврдаги бошқа мадрасалардан ўзига хос хусусияти шундаки, унинг ҳар бир ҳужраси икки хонага бўлинган. Мадрасада 125 та шундай ҳужра мавжуд бўлиб, уларда бир вақтнинг ўзида 260 нафар талаба яшаши ва таҳсил олиши мумкин эди. Мадрасада дарс хоналари - дарсхона ва ўз масжиди ҳам мавжуд.
Бинонинг декорациясида: пиширилган лой - маёлика, сирланган ғишт ва ҳар бир эшикни қоплайдиган мураккаб ўйма нақшлар устунлик қилади. Шунингдек, Хивадаги бошқа бинолардан фарқли ўлароқ, Муҳаммад Олимхон мадрасаси энг бой кошинли қопламага эга.
Мадраса қурилиши тугаллангач, Муҳаммад Олимхон баландлиги 80 м бўлган минора қуриш ташаббуси билан чиқди ва у Бухородаги Калён минорасидан (46 м) ва Деҳлидаги Кутуб Минор (78 м) ўтиб, нафақат Ўрта Осиёда, балки бутун дунёда энг баланд минорага айланиши керак эди. Аммо хоннинг ўлими унинг улуғвор режаларини барбод қилди ва мадраса ёнида жойлашган минора тугалланмаган ҳолда қолди, бугунги кунда у Калта Минор деб номланади ва Хиванинг кўплаб диққатга сазовор жойларидан бири ҳисобланади.
Муҳаммад Аминхон мадрасаси Хиванинг асосий сайёҳлик масканларидан бири бўлиб, ЮНEСКОнинг Бутунжаҳон мероси рўйхатига киритилган.