Sherdor madrasasi

Samarqand tarixiy obidalarga boy qadimiy shaharlardan biridir. Shaharning tashrif qog‘ozi, uning dunyoga mashhur maydoni Registon bo‘lib, unda uchta: Ulug‘bek, Tilla Qori va Sherdor madrasalari joylashgan.

Sherdor madrasasi forscha “sherlar bilan madrasa” degan maʼnoni anglatadi, XVII asrga oid qurilish Samarqand hukmdorlaridan biri ashtarxoniylar sulolasidan Yalangtush Bahodir tashabbusi va mablag‘i hisobidan qurilgan. Meʼmor va loyiha rahbari mashhur samarqandlik meʼmor Abduljabbor, uning dizayneri va bezakchisi Muhammad Abbos edi. Madrasa qurilishi 15 yildan sal ko‘proq davom etgan.

Registonning sharqiy qismida madrasa qurishga qaror qilingan, undan oldin 2 asr avval Ulug‘bek tomonidan qurilgan xonaqoni (so‘fiylar maskani) buzib tashlashga qaror qilingan. Madrasa qurilishida xonaqoni tahlil qilib, olingan materialdan foydalanilgan. Bu fakt 1956 yilda arxeolog S.N. Yuryev tomonidan olib borilgan qazishmalar paytida tasdiqlangan.

Qurilish boshlanishidan oldin meʼmor o‘rta asrlarda O‘rta Osiyo meʼmorchiligida qo‘llanilgan kosh texnikasidan foydalanishga qaror qildi. Bu texnikaga ko‘ra, madrasalar qurilishida qarama-qarshi binolarning asosiy portallari bir xil o‘q bo‘ylab quriladi va binolarning jabhasi kabi bir-biriga to‘liq qarama-qarshi bo‘lib, aniq parallel chiziqlar hosil qilishi kerak. Demak, qurilayotgan madrasa Ulug‘bekning ko‘zgu madrasasi bo‘lishi kerak edi.

Yalangtush madrasani o‘zining ruhiy ustozi Xoja Hoshim Dog‘bediyga bag‘ishlagan.

Rassom madrasani bezashda chiqayotgan quyosh nurlari ostida yo‘lbars, arslon jasadli afsonaviy g‘azal ovini tasvirlagan, keyinchalik bu chizma O‘zbekiston Respublikasining davlat ramziga aylangan va 200 so‘m nominalda tasvirlangan. Ana shu chizilgani uchun xalq orasida Sherdor nomi bu madrasaga qo‘yilgan.

Biroq sher va chiqayotgan quyosh timsoli tarixi XII asrga, saljuqiylar davriga borib taqaladi, bu tasvir ushbu turkiylar sulolasi tangalarida topilgan. Belgi astronomiya va astrologiyaga asoslangan bo‘lib, Arslon yulduz turkumidagi Quyosh belgisini bildiradi. Keyinchalik bu ramz temuriylar tomonidan o‘zlashtirilgan va Qadimgi Sharq davlatlarining ramzlaridan biriga aylangan.

Madrasa 300 yil davomida bir vaqtning o‘zida 40 kishi tahsil oladigan mashhur taʼlim muassasalaridan biri bo‘lgan. Bu madrasaning mashhur bitiruvchilaridan biri asli tatar bo‘lgan musulmon ilohiyot olimi, pedagog, sharqshunos Shig‘abuddin Marjoniydir.

Biroq XXasr boshlarida sovet hokimiyatining kelishi bilan madrasa o‘z faoliyatini to‘xtatdi. 1924 yildan boshlab madrasani keng ko‘lamli rekonstruksiya qilish boshlandi, u uch asr davomida ko‘plab zilzilalar natijasida jiddiy zarar ko‘rdi.

Hujralar va ularning portallari (talabalar uchun xona) taʼmirlandi, bosh portal va arklarning g‘ishtli gumbazi qayta tiklandi, bosh portal mozaikasi va fasad qoplamalari yangilandi. Keyin 1960 yilda minoralar taʼmirlandi. 1962 yilda rassom V.N. Goroxov va meʼmor A.N. Freytag  rahbarligi va ishtirokida binoning mozaikasi qayta tiklandi.

Bugungi kunda Sherdor madrasasi anʼanaviy O‘rta Osiyo o‘rta asr uslubidagi bino bo‘lib, shakli to‘rtburchak bo‘lib, asosiy portali peshtak bilan ifodalangan. Peshtak to‘g‘ri burchakli portal bo‘lib, O‘rta Osiyoning ko‘plab yodgorliklariga xos bo‘lib, u binoning balandligidan ancha baland, lansetli arkga ega va butun binoning asosiy bezaklari aynan shu yerda taqdim etilgan. Asosiy jabhaning burchaklarida stalaktit karnizlari bilan tojlangan minoralar joylashgan. Binoning ichida to‘rt tomonida ayvonlar, o‘rtada esa Cho‘ponota shiferidan yo‘l-yo‘l toshlar bilan qoplangan hovli bor. Hovlining yon tomonlarida ikki qavatda bir xonali 48 ta hujra bor. Hovli burchaklarida dars xonalari - darsxona mavjud. Asosiy fasad tomondan darsxonalar baland barabanlarda joylashgan qovurg‘ali sfero-konusli gumbazlar bilan ajralib turadi. Har bir osmon moviy gumbazi firuza koshinlar bilan bezatilgan. Madrasaga kiraverishdagi birinchi darsxona go‘rxona – dafn qilinadigan joyga aylantirilgan. Darsxona kiraverishning chap tomonida joylashgan bo‘lib, masjid vazifasini o‘taydi.

Madrasa hududida bir qancha qabrlar mavjud bo‘lib, hozirgacha aniqlanmagan.

Madrasaning bezaklari asosan sirlangan g‘isht, kashin mozaika va mayolikadan yasalgan. Tashqi fasadning naqshlari girih uslubida ishlangan. Eng nodir sanʼat asari - timpanumning mayolika mozaikasi, asosiy portalning arki. Xujralarning har birining timpanumlari ham naqshlar bilan bezatilgan. Hayot daraxti ko‘rinishidagi gullar naqshlari g‘arbiy ayvonning mozaik panelida taqdim etilgan. Darsxonaning devorlari ham gul naqshida kundal uslubida (tilla bilan qoplangan rang-barang rasm), gumbazi esa arabesk medalyonlar bilan bo‘yalgan.

Sherdor madrasasi hududida Registon maydonidagi ikkita qabrdan biri bu Imom Muhammad bin Jafar Sodiq qabridir. Ikkinchi dafn – onam Shayboniylar qabri Tilla Qori madrasasidan sharqda joylashgan.

2001 yildan buyon YUNESKOning Butunjahon merosi ro‘yxatiga kiritilgan Sherdor madrasasi bugungi kunda Registon ansamblining boshqa madrasalari qatori butun O‘zbekistonning sayyohlik maskanlaridan biri hisoblanadi.