Авесто музейи
Зардуштийлик ер юзидаги энг қадимий динлардан бири бўлиб, унинг номи “Донишмандларга эҳтиромнинг эзгу нияти” деб таржима қилинган. Зардуштийлик ҳозирги Эрон ҳудудида, Сосонийлар сулоласи даврида ривожланган. Диннинг асоси дуалистик монотеизм, ягона пайғамбар Заратуштрага ва Ахура Мазда худога ишонишдир. Диннинг асосий қоидалари зардуштийларнинг муқаддас китоби – «Авесто»да баён этилган.
Ривоятлардан бирига кўра, «Авесто» матнлари ҳозирги Хива ҳудудида ёзилган, шунинг учун ҳам Хивада, Ичан қалъа (ички шаҳар қалъа девори) деворлари ичида, Матпанабай мадрасаси биносида Авесто музейини очишга қарор қилинди.
Матпанабай мадрасаси 1905 йилда машҳур хивалик давлат арбоби маблағлари ҳисобидан қурилган ва унинг номи билан аталган. Бино ўз меъморчилигида носимметрик бўлиб, унинг ажралиб турадиган хусусияти бинонинг шимоли-ғарбий қисмида йўқолган хонадир. Мадрасанинг асосий фасади портал билан безатилган. 2001 йилда Ўзбекистон Республикаси ҳукумати мадраса биносида «Авесто» музейини очиш тўғрисида қарор қабул қилди.
«Авесто» матнлари қадимги эрон тилида ёзилган ва ҳўкиз терисига тилла сиёҳ билан суртилган. Форсни забт этган Искандар Зулқарнайн, унинг динини бузиб, шаҳарни забт эта бошлади. Шундай қилиб, унинг буйруғи билан Авесто матнлари билан 20 мингга яқин терилар ёқиб юборилган. Шундан сўнг дин издошлари ўз динларининг асосий таълимотларини қайтадан китобларга жамлай бошладилар. Натижада 21 та китоб ёзилиб, улар ўрта форс тилига таржима қилинган. Ҳозирги кунгача атиги 5 та китоб етиб келган, улардан 16 таси авлоддан-авлодга оғзаки ўтиб келган.
«Авесто» – қадимги Эрон тили ва фалсафаси ёдгорлиги. Китобнинг асосини яхшилик ва ёмонлик ўртасидаги абадий кураш ташкил этади. «Авесто» китобларида «Урва» деб аталган Хива ҳақида маълумотлар бор. Зардуштийликда олов, сув, тупроқ ва ҳаво улуғланади ва муқаддас саналади. Ўлганларнинг жасадлари зиёратгоҳлар ҳисобланган, шунинг учун улар махсус дахмларга кўмилган, у ерда уларнинг жасадларини ҳайвонлар ейишган ва суякларни махсус идишлар - оссуарийларга йиғишган. Зардуштийликнинг илдизлари барча замонавий дунё динларида кўринади. Зардуштийларнинг байрамларидан бири, баҳорги тенгкунлик куни Наврўз бўлиб, бугунги кунгача Марказий Осиё халқлари томонидан кенг нишонланиб келинмоқда.
Хивадаги «Авесто» музейи экспозициясида энг қадимги дин меъморий ашёлари намойиш этилиб, бу диннинг ривожи, унинг издошлари маданияти, шунингдек, Наврўз байрами ҳақида ҳикоя қилинади.
Бугунги кунда Эрон, Ҳиндистон, Эрон Курдистони ва Тожикистонда ислом сиқиб чиқарилган зардуштийлик тарафдорлари сақланиб қолган. Зардуштийлик ёки “Яхши иймон” Ўзбекистон ҳудудида расман тан олинган диндир.