XVIII-XIX асрларда қурилган деярли бутунлай меъморий ёдгорлик ҳисобланган шаҳар бу Хивадир. Шаҳарнинг энг катта диққатга сазовор жойи Шаҳристон (қалъа деворлари ичида жойлашган шаҳарларнинг қадимий номидан) бўлиб, у Ичан Қалъанинг (ички шаҳар) шаҳар деворлари ичида деярли тегмаган ҳолда сақланиб қолган.

Шаҳарнинг пайдо бўлиши кўплаб афсоналар ва ривоятлар билан қопланган. Ривоятлардан бирига кўра, шаҳардаги қудуқлардан бирининг номи Хива шаҳри номига асос бўлган. Хуллас, ривоятларга кўра, карвонларга эргашган ҳолдан тойган савдогарлар сув ичиш учун қудуқ ёнида тўхтаб қолишган. Қудуқдаги сув шунчалик тоза, салқин ва тетиклантирувчи эдики, саёҳатчилар: “Ҳей ваҳ!” деб ҳайқиришди, бу Шарқда ҳайратнинг нидоси. Кейинчалик бу ундов бироз ўзгариб, бутун шаҳарга тарқалди. Шу сабабли шаҳарнинг маъноси ва номи - Хива, дастлабки маъносида: "Оҳ, бу қандай ажойиб!".

Шаҳарнинг номи ва келиб чиқиши ҳақидаги яна бир афсона Инжил қаҳрамони Нуҳнинг ўғли - Сом билан боғлиқ. Ривоятларга кўра, Нуҳ алайҳиссаломнинг кемаси қирғоққа қўнганида, Сом узоқ вақт чўлда сарсон бўлиб, уни тарк этган, кейин эса ҳорғинликдан ухлаб қолган. Тушида у 300 га яқин ёнаётган машъалаларни кўрди, улар қайиқ шаклида йиғилиб, атрофдаги ҳамма нарсани ёритиб туради. Уйғонган Сим бу тушида бир белгини кўрди ва тушида кўрган қайиқ шаклида шаҳарни қайта қуришга киришди. Қадимий шаҳар шундай туғилган.

Қўриқхона мақомига эга бўлган ички шаҳарни ўраб турган Ичан қалъа махсус тахтадан қурилган. Шаҳарнинг қишлоқлар (робод) билан чегарадош ташқи қалъаси Дишон қалъаси ҳам шу материалдан қурилган. Сомонни Говуккўл кўлидан қазиб олинган, кейин қуёшда қуритилган лой деб аташган. Афсонага кўра, ҳатто Муҳаммад пайғамбар Мадинани қураётганда, кейинчалик кўл пайдо бўлган мана шу жойдан лой олган.

Ичан қалъа деворларининг узунлиги 6 минг метрдан ортиқ, баландлиги 10 метрга яқин, қалинлиги эса 6 метрга етади. Ҳар 30 метрда думалоқ мудофаа миноралари деворда жойлашган бўлиб, улар юқоридан тешиклари бўлган тирқишли панжаралар билан чекланган. Девор атрофида сув билан хондақ қазилган.

Дарвоза Ичан қалъа орқали шаҳарга олиб борди:

Шимолий - Боғча Дарвоза, бу "Боғга эшик" деб таржима қилинади.

Жанубий – Тош Дарвоза, яъни “Тош дарвоза”.

Шарқий - Палван Дарваза ёки "Бақувват дарвозалари".

Асосий, ғарбий дарвозаси эса Ота Дарвозадир.

"Ота дарвозаси" деган маънони англатувчи "Ата Дарваза" дарвозасининг айнан шундай номи пайдо бўлиши ҳақида бир қанча назариялар мавжуд. Улардан бирининг сўзларига кўра, улар Ичан қалъанинг асосий дарвозаси бўлгани учун ота деб аталган. Бошқасига кўра, айнан шу дарвозаларда Шер Муҳаммад Ота масжиди жойлашган бўлиб, у бутунлай вайрон бўлган, аммо дарвоза номини сақлаб қолган.

Шаҳарнинг бош дарвозаси бўлмиш Ота Дарвоза Бухоро ва Самарқандлик саёҳатчиларни, Буюк Ипак йўли бўйлаб юрган савдогарларни кутиб олди. Дарвоза қўнғиротлар сулоласининг учинчи вакили Элтузархон даврида қурилган узунлиги 10 метр ва эни 4 метр бўлган анча массив иншоот бўлган. Дарвозалар пишиқ ғишт ва мустаҳкамланган тўсинлардан қурилган. Дарвоза тепасида кемерли деразалар бор эди ва девор тепасида қирра билан ўралган эди.

Дарвоза биносида 4 та хона бўлиб, у ерда карвончиларнинг юкларини текширадиган ва шаҳарга кириш учун йиғим йиғадиган божхона идораси ҳамда валюта айирбошлаш шохобчаси жойлашган эди.

Дарвоза 1920 йилда бутунлай вайрон қилинган, аммо ХХ асрнинг 70 йилларида бир гуруҳ археологлар ва тарихчилар мавжуд фотосуратлар ва ҳужжатларга кўра дарвозани тиклаш таклифи билан чиқишди. Шундан сўнг, 1975 йилда асл дарвозанинг аниқ нусхаси қайта тикланди.

Blog